لغات کلیدی برای درک کردنِ نی‌نامۀ مولانا (قسمتی از بخش اول مثنوی)

نی: یکی از آلات موسیقی، قلم که منظور انسان است، انسان کامل، روح، عارف کامل. محقّقان عقیده دارند که غرض مولانا از کلمه نی خود اوست

نِیِستان: نیزار، عالم وجود محض و وحدت مطلق، عالم سرّ و غیب، عالم شهود، عالم معنی، عالم حضور حق، عالم ملکوت

نفیر: فریاد، ناله، گریه و زاری، بانگ بلند، سر و صدا، خروش و غوغا

آتش: افروخته چوب و ذغال، حرارت غریزی جسم، گرمی جان آدمی که فیض خدا بر اوست. آتش عشق الهی که موجب تصفیه و تطهیر کالبَد و روان انسان می‌شود

سرّ: رازِ پوشیده، آنچه انسان در نفس خود پوشیده دارد، آنچه در دل پنهان است، نام گوشه‌ای در دستگاه همایون، مجازاً مناجات به درگاه الهی را گویند. این واژه از اضداد است. هم به معنی پنهان ساختن و هم آشکار کردن. رازِ درون، سالک در سیر و سلوک به اسراری آگاه می‌شود که اغیار به این رازها راه ندارند و چون این ودیعه (سرّ) به سالک سپرده شده و در دل اوست باید از نامحرمان (مردم عادی) پوشیده نگاه داشته شود. به معنی درجه‌ای از مقامات عرفانی نیز آمده است

جمعیّت: مردم بسیاری که گردِ هم آیند، انجمن شدن، در عرفان به معنای عالم تفرقه است یعنی این جهان یا این عالم

سینه: بخش بالایی و جلوی بدن که شکم تا شانه‌ها را در بر می‌گیرد. مجازاً به معنای شنونده‌ی درد آشنا است

فراق: دوری و جدایی، فاصله داشتن با حق و جدا بودن از خدا

اصل: اساس، پایه، جوهر، ذات، سرشت، فطرت، جایگاه اصلی، مبداءِ هستی

وصل: پیوستن، به هم رسیدن، پیوند، رسیدن به محبوب و معشوق اَزَلی (خدا)

ظَنّ: گمان، پنداشت، حدس، احتمال، پندار، توهّم، متضاد یقین

خوشحال: شاد، خُرّم، با نشاط، خوشنود، شادمان. در اینجا به معنی رهرو راه حق است. سالکی که سعی در رسیدن به کشف و شهود را دارد

بدحال: ناخوش، بدبخت، بدحالت و بیمار. اهل تصوّف اعتقاد دارند کسانی که در سیر و سلوک غفلت می‌کنند و کُند پیش می‌روند جزو بدحالان هستند

مستور: پوشیده و نهان از چشم مردم، مخفی‌شده، پنهان از چشم، نوشته‌شده هم معنی می‌دهد

عشق: مهر بسیار، دوست داشتن شدید، شیفتگی زیاد، به حد افراط دوست داشتن، بالاترین مرحله محبت، قیام قلب برای معشوق، مرحله دوم از هفت مرحله عرفان. به گفته مولانا، عشق آتشی است که در دل عاشق حق می‌افتد و جز حق را می‌سوزاند. امری است الهی و آموختنی. محبتی را گویند که به خاک تعلق ندارد (زمینی نیست) و به عالم ملکوت متعلق است. فیلسوفان عشق را سه  گونه تعریف میکنند: عشق اصغر، عشق اوسط و عشق اکبر. آنچه عاشق را به وادیِ فنای محض می رساند. وادیِ فنا همان مرحلۀ هفتم عرفان است. بسیاری از محقّقان عشق را دلیل آفرینش دانسته‌اند

حریف: این واژه از اضداد است، در اینجا به معنی همدم، رفیق، دوست، هم‌نفس، هم‌نشین، و مونس است. بعضی‌ها این واژه را به چشم و گوش تشبیه کرده‌اند 

پرده دریدن: پاره کردن، رسوا کردن، فاش کردن سرّ و راز، ناگفته‌هایی را که نباید گفت به زبان آوردن

تریاق: پادزهر آنچه که مسمومیت را از میان بردارد، شفادهنده

مشتاق: دارای شوق، مایل، شیفته، خواهان. کسی که در تصوف یا عرفان هنوز به کمال نرسیده باشد